S.E.: Evet, gerçekten kavramsal yaklaşmak önemli çünkü enerji yoksulluğu özellikle elektrik yoksulluğu ve yakıt yoksulluğu olarak 2000’li yılların ilk 10 yılında ağırlık kazandı ve en erken de 1990’lı yıllarda Avrupa’da, özellikle İngiltere’de gündeme geldi. Enerji yoksulluğundan farklı olarak bir de enerji yoksunluğu kavramı var. Gelişmekte olan ülkelerde halkın bir kesiminin çağdaş enerji ürünlerine erişememesi, bu hizmetleri kullanım olanağına fiziki olarak sahip olamaması haline enerji yoksunluğu diyoruz. Yoksunluk fiziki olarak enerji hizmetlerine erişememe, bu hizmetlerin bulunamaması ve bu anlamda da günümüzde de gelişmekte olan ülkelere özgü bir sorun olarak görülüyor.

1970’li yıllarda, enerji yoksulluğu gündeme gelmeden önce fiziki olarak enerjiye erişememe hali, enerji yoksunluğu hali, akademik gündemde, politika belgelerinde, Birleşmiş Milletler kuruluşlarının gündemlerinde tartışılıyordu. Dolayısıyla bu dönemde bazen enerji yoksunluğuna enerji yoksulluğu da deniyordu, aralarında belirli bir ayrım yapılmıyordu. Gelişmekte olan ülkelerdeki enerji yoksunluğunun nedenleri, enerji yoksulluğunun nedenlerinden farklıdır. Enerji yoksunluğunun arkasındaki nedenler daha çok yetersiz kalkınma sorunu ve gelişmekte olan bazı ülkelerde de işlevsel olmayan kurumlar olarak tartışılıyordu. Enerji yoksunluğu yani enerjiye erişememe hali toplumdaki eşitsizlikleri artırdığı için, genel olarak ekonomik kalkınma üzerinde olumsuz etkiler yarattığı için çözüm daha çok modern enerji yakıtlarına geçiş, bunun için elektrik şebekesinin genişletilmesi ve son dönemlerde de mikro ölçekli yenilenebilir enerji kaynaklarına destekte aranmıştır. Bir bakıma arz yönlü bir sorun, yani enerji altyapısının yetersizliği, yatırım ihtiyacı, bir anlamda disiplinler arası kalkınma çalışmalarının konusuydu.

Dünya Bankası politikalarında da güneydeki enerji yoksunluğu, ara sıra “yoksulluk” olarak adlandırılsa da, biz terminolojik olarak farkı görebilmek adına “yoksunluk” üzerinde ısrar etmeliyiz. Başta Dünya Bankası olmak üzere, Birleşmiş Milletler çatısı altındaki çeşitli kuruluşların programlarında bu konu yer aldı ve halen de yer alıyor. Çünkü günümüzde dünyanın birçok yerinde, özellikle gelişmekte olan ülkelerde ya da Güney ülkelerinde, geniş kitleler enerji yoksunluğu yaşıyor. 2030 yılında dünya nüfusunun %8’ini oluşturan 650 milyon kişinin hala elektriksiz yaşamaya devam edeceği öngörülüyor.

Enerji yoksunluğunun bir diğer biçimi de temiz yakıtlara ve pişirme teknolojilerine erişememektir. Bu bağlamda, dünyada yaklaşık 2 milyardan fazla insanın temiz yakıtlara ve pişirme teknolojilerine erişimi yok. Türkiye’ye baktığımızda, enerji yoksunluğu açısından artık elektrik yoksunluğunun olmadığını söyleyebiliriz. 1970’li yıllarda Türkiye’de elektrik enerjisinin köylere kadar ulaştırılması tartışılıyordu, ancak artık böyle bir durum söz konusu değil; Türkiye bir elektrik yoksunluğu yaşamıyor. Ancak temiz yakıt ve pişirme teknolojileri açısından, Türkiye dünya genelinde tam erişimin sağlandığı, yani yoksunluğun tamamen ortadan kalktığı ülkeler arasında değil. Yine de bu, nüfusun küçük bir bölümünü etkileyen bir sorun.

Biz, enerji yoksunluğu değil, daha çok Batı ülkeleri, özellikle Avrupa Birliği ülkeleri gibi enerji yoksulluğundan muzdarip bir ülkeyiz. Bu farkı şöyle açıklayayım: 1990’lı yıllardan beri bu ayrım gündemde. Enerjiye erişim ya da altyapı sorunu yok, fiziki olarak erişim sağlanabiliyor. Ancak, mevcut gelir düzeyiyle enerjiyi karşılayamama, yani satın alamama sorunu var. Bu da “enerji yoksulluğu” terimiyle ifade ediliyor. İlk defa 1990’lı yıllarda İngiltere ve İrlanda’da yakıt yoksulluğu olarak ortaya çıktı. Hatta evlerinde soğuktan donarak ölen yaşlılar basında yer buldu. Daha sonra bu sorun, Avrupa’nın diğer ülkelerinde, Kuzey Amerika’da, Japonya’da, Güney Kore’de ve Avustralya’da da gündeme geldi. “Enerji yoksulluğu” kavramı, mevcut gelir düzeyiyle enerji fiyatlarının karşılanamaması anlamına geliyor ve bu konuyla ilgili yoğun bilimsel ve politik tartışmalar başladı.

“Enerji yoksulluğu,” alt kavramlar olarak elektrik yoksulluğu, yakıt yoksulluğu, doğalgaz yoksulluğu ve su yoksulluğu gibi çeşitli alt dallara ayrılabilir. Özellikle 2008 krizinden sonra, tüm dünyada, gelişmiş ülkelerde dahi, enerjiyi karşılayamama bağlamında bir “enerji yoksulluğu” ortaya çıktı. Avrupa Birliği’nin politika belgelerinde, enerji yoksulluğunun Birlik üyesi ülkeler için ortak bir sorun ve politika alanı olarak belirlenmesiyle, bu konuya dair çok geniş bir bilimsel ve akademik yazın oluştu. Aynı zamanda, bu konu üzerine çeşitli politik belgeler geliştirildi. Bu durum, geniş emekçi kitlelerin, emekçi örgütlerinin, çevre örgütlerinin ve adalet örgütlerinin gündeminde yer aldı. Dünyanın pek çok yerinde, özellikle elektrik yoksulluğu ve gaz yoksulluğu gibi sorunlara karşı sosyal hareketler gelişmeye başladı.

Bu fark, yani neden 1990’lı yıllardan itibaren, özellikle de 2008 krizinden sonra, “enerji yoksulluğu” daha yoğun bir şekilde ortaya çıktı diye baktığımızda, bunun basit bir mantıkla şöyle açıklanabileceğini söyleyebiliriz: Hane halkının gelirleri düşükse ve enerji fiyatları yüksekse, enerji yoksulluğu doğar. Bu biraz totoloji gibi görünebilir, çünkü analitik bir katkı sunmuyoruz. Tabii ki gelir düşük, fiyat yüksekse bir yoksulluk ortaya çıkacaktır. Üçüncü olarak, konutların enerji verimliliği düşükse, bu da enerji yoksulluğuna yol açabilir.

Peki neden 1990’lardan itibaren düşük hane halkı gelirlerinden bahsetmeye başladık? Neden geniş emekçi kitlelerinin gelirlerindeki düşüşten söz ediyoruz? Ve neden 1990’lardan itibaren enerji fiyatlarının yükselmesinden bahsediyoruz? Zamanı daha verimli kullanmak adına konutların düşük enerji etkinliği konusuna şu an değinmeyelim, çünkü son yıllarda bu konuda yoğun araştırmalar yapıldı ve özellikle çevre kriziyle birlikte bu başlı başına ele alınması gereken bir konu haline geldi.